Chuyện Vô Lý

Quỳnh Giao


Thời nào, người nào cũng có thể thấy nhiều chuyện vô lý trong đời mình.

Thời càng loạn thì chuyện vô lý càng nhiều, như những chuyện của nước ta trong thế kỷ 20 vừa qua. Vì hoàn cảnh ấy, người thấy nhiều chuyện vô lý nhất trên thế gian trong cái thế kỷ loạn lạc nhất ắt hẳn phải là... người Việt Nam!

Ghi lại những chuyện vô lý ấy thì cũng có lắm người.

Nhưng, bật cười viết ra với lòng trung hậu và văn phong dí dỏm thì có lẽ chỉ có Lãng Nhân Phùng Tất Ðắc. “Chuyện Vô Lý” cũng là tên cuốn sách ông xuất bản năm 1942, sau tác phẩm đầu tay là cuốn “Trước Ðèn” xuất hiện năm 1939. Ðây là những bài phiếm luận viết trên nhật trình, tức là báo ngày, về sau được gom lại xuất bản thành sách.

Giờ này, khi thế kỷ 21 đã tròn mười tuổi, mà nhắc đến những bài phiếm của bảy chục năm trước, khi đất nước chưa lâm vào những cảnh thậm vô lý, thì có phải là... vô lý không? Vậy mà ngòi bút tạp ghi này vẫn cứ muốn ghi lại, sau khi lần giở lại từng bài phiếm của Lãng Nhân.

Nhớ lại thì vào khoảng thời gian 1940 ấy, tân nhạc Việt Nam mới bắt đầu phôi thai, với các tác phẩm đầu tay đã có thể đi vào lãng quên, và những tác phẩm gần đây thì cũng không đáng nhớ. Hình ảnh cây cầu vồng ngũ sắc để lại những dư âm chói lòa mà mất dần cái thời vang bóng là một lối nói về tân nhạc Việt Nam. Nhờ Lãng Nhân trong “Chuyện Vô Lý,” người viết biết là lối so sánh ấy gọi là “quá thực ngữ,” tiếng Pháp gọi là “hyperbole.”

Trong cùng khoảng thời gian ấy, văn học đã trải qua mấy đợt thác ghềnh và thoát xác. Có khi còn bị lột da lột xác như sau năm 1975.

Từ thời Nam Phong cổ kính bị tờ Phong Hóa của nhóm Tự Lực Văn Ðoàn chế diễu bài xích vì tội cổ hủ, qua đến thời Sáng Tạo nổi lên ở trong Nam đã cười cợt cái phong hóa cổ lỗ của Tự Lực Văn Ðoàn, chúng ta có thấy bút chiến tưng bừng và cãi nhau tóe mực. Sau đó, đến lượt anh em trong Sáng Tạo cũng được “cách mạng” trong ngoặc kép cho vào hầm tối. Rồi văn học kiểu cách mạng ấy còn bị đào thải nhanh hơn vậy!

Trong khung cảnh ấy, ngồi đọc lại Lãng Nhân thì mới thấy ông là cây bút tối tân.

Vượt qua ngần ấy chặng đường và chứng kiến bao cảnh trang thương, ông vẫn là ông với văn phong cứ như mới. Trẻ mãi không già là con người ấy. Lời chúc “sống lâu trăm tuổi” cũng ứng vào ông. Lãng Nhân sinh năm 1907 tại Hà Nội và mất năm 2008 tại Cambridge, bên Anh.

Tác phẩm “Chuyện Vô Lý,” xuất bản năm 1942. (Hình: sachxua.net)

Có lẽ bút hiệu Lãng Nhân của ông xuất phát từ một tích xưa của Nhật về 47 tay “lãng nhân” hay “ronins,” biểu tượng của sự chung thủy trong một thiên anh hùng ca của các võ sĩ đạo Nhật Bản. Ông còn dùng bút hiệu Cố Nhi Tân để viết về chuyện xưa. Khi lưu vong tại Anh thì lấy bút hiệu là Tị Tần, ông muốn xác định tư thế tỵ nạn chế độ bạo Tần.

Ngày nay, khi đọc tin thấy ngần ấy hoa hậu Việt Nam ngồi cho dăm ba người Ðại Hàn, Ðài Loan chấm làm vợ, chúng ta cho là chuyện vô lý, vô đạo. Lãng Nhân đã nói phiếm về chuyện cũng vô lý như vậy dưới thời thực dân Pháp. Mấy chục năm sau khi giới thiệu thiên phóng sự “Kỹ Nghệ Lấy Tây” của Vũ Trọng Phụng, ông không ngờ là nước ta lại có “Quốc Sách Lấy Tầu”! Ðâm ra trái đất xoay đủ một vòng và nước ta lại quay về chốn cũ!

Những chuyện như vậy thì nhiều lắm, đọc xong nước mắt bỗng cay xè. Nếu đọc lại bài “Lời Người Bán Cám” thì mình hiểu. Nhưng lâu lâu lại được tác giả an ủi cho, với một lời châm biếm làm bật cười.

Lãng Nhân là người tân tiến mà nệ cổ trong cách viết. Các từ kép đều có gạch nối cẩn thận, như thầy cô ngày xưa đã dạy chúng ta. May lắm, ngày nay chỉ còn ông Nguyễn Ngọc Bích là giữ lối viết đó.

Nhưng đấy chỉ là cách viết để nhấn mạnh đến xuất xứ và ý nghĩa của ngôn từ. Còn về văn phong thì Lãng Nhân quả là người hiện đại. Ðọc lại vẫn như mới. Còn hay hơn nhiều bài phiếm của thời nay ở cách chấm câu, ngắt dòng, bằng lối dùng chữ súc tích dù rằng khi đó chữ nghĩa của ta không nhiều như ngày nay. Còn ngòi bút ông thì sắc như một lát dao.

Xin hãy thưởng thức lại một đoạn:

“Thịt da ai cũng là người, nay nhờ có bác-sĩ ta mới biết có thứ da thịt annam, có thứ da thịt tây.”

Tác giả viết về “Ông Tây Nam Annam” như vậy. Và ông dí dỏm “Lẩy Kiều” với câu “thịt da ai cũng là người” để gợi lại chuyện nàng Kiều bị đánh. Rồi tủm tỉm luận tiếp về sự khác biệt.

“Thế thì ta có khác tây về da thịt đi nữa, cũng là lẽ tự nhiên.

“Song khác nhau như thế nào?

“Có người sành sỏi bảo rằng: thịt tây to thớ, da tây trắng và nhiều lông; còn thịt ta nhỏ thớ, da ta vàng và ít lông.”

Ðó mới chỉ là so sánh về ngoại hình thôi. Lãng Nhân tinh quái thọc dao vào dưới mô bì:

“Cứ kể nhận như thế cũng là rành lắm rồi. Nhưng tôi tưởng da tây, thứ nhất là da tây ở dưới trời thuộc địa, còn có cái đặc tính là gây hơn da ta, nhưng quý giá vô cùng: hễ ai chạm đến là tù tội.”

“Còn da ta thì dầy dặn, có thể quất bằng gân bò, tát bằng ngón tay chuối mắn, đá bằng giầy đinh, hay đem đốt bằng nến như ở Hà-Tiên vừa rồi, cũng cứ gọi là trắng án như thường.”

Lãng Nhân là người tinh thông Hán học, lại là tự học vì bị đuổi khỏi trường Bưởi sau khi biểu tình chống Pháp. Mà ông lại học chữ Hán từ... sách Pháp nên lầu thông cả hai. Ðọc bài ông viết về khoa tu từ của văn chương Pháp so với cách viết của ta thì mình phải khâm phục sự uyên bác. Ông thấm nhuần văn hóa Pháp và dịch thơ Tây rất đẹp. Ông lại thuộc điển Tầu, tích gì cũng tìm hiểu, nghiên cứu và hỏi han đến nơi đến chốn. Cuốn “Giai Thoại Làng Nho” của ông có cho thấy một phần của sự uyên bác ấy.

Nhưng, thủy chung thì ông làm giàu cho tiếng Việt, cho chữ quốc ngữ. Ông luận bàn chuyện gì thì cũng trở lại cái hồn Việt Nam, đề cao cái tinh túy Việt Nam qua chuyện xưa tích cũ. Trong các trận bút chiến thời trước, ông có tham dự, nhưng với tinh thần hòa giải Ðông Tây Cũ Mới, chứ không quá cực đoan gay gắt.

Và lời châm biếm của ông cũng nhẹ nhàng, nhuốm mùi hài hước trong tinh thần “cười cợt để sửa lại phong hóa,” như tên một bài phiếm của ông trong cuốn “Trước Ðèn”à

Trong cõi đời có quá nhiều chuyện vô lý này, nếu có đem “Chuyện Vô Lý” của Lãng Nhân ra đọc lại thì cũng là điều có lý. Xin hãy đọc lại để nhớ ơn người xưa.